TEMBUNG

PARAMA SASTRA JAWA
Label: paramasastra, tembung, ukara

Kayadene basa liyane ing Basa Jawa uga kaperang/kabagi dadi rong bab/wujud, yaiku :

1. Tembung (kata ing Bahasa Indonesia)
2. Ukara (Kalimat ing Bahasa Indonesia)

1. Tembung

Manut wujude, tembung kaperang maneh udakara dadi telung (3) wujud, yaiku :
1. Tembung Wod
2. Tembung Lingga
3. Tembung Andhahan

2. Ukara

Manut wujude ukara kaperang udakara ana pitu (7) wujud, yaiku :
1. Ukara Lamba
2. Ukara Rowa utawa Rangkep
3. Ukara Tanduk
4. Ukara Tanggap
5. Ukara Sambawa
6. Ukara Sananta
7. Ukara Tandang

***

TEMBUNG

Manut wujude Tembung ing Parama sastra Jawa kaperang dadi 3 (telung) wujud, yaiku :

1. Tembung Wod

yaiku tembung sakecap kang wis nduweni teges nanging durung sampurna, contone : plung, lap, lur, byur, lsp.

2. Tembung Lingga

yaiku tembung kang isih wutuh utawa durung owah saka asale, contone : sapi, kebo mulih, lunga, mangan, lsp.

3. Tembung Andhahan

yaiku tembung kang wis owah saka asale, contone : dipangan, mangana, dijawil, lsp.

Dene owahing Tembung Lingga dadi Tembung Andhahan kuwi, bisa jalaran saka :

1. Ater-ater (Awalan) kayata : a, ma, dak, ko, di, sa, pa, pi, pra, tar, lan ka.

2. Seselan (Sisipan) kayata : el, er, um, lan in.

3. Panambang (Akhiran) kayata : i, an, en, ake (aken), ku, mu, lan e.

4. Camboran yaiku tembung loro kang digabung dadi siji saengga nuwuhake teges anyar.

Dene nurut wujude kaperang dadi :

1. Camboran Tugel, conto : dubang saka idu+abang, lunglit saka balung+kulit, lsp.

2.Camboran Wutuh, conto : tanem tuwuh, pabrik gula, lsp.

Dene nurut tegese kaperang dadi loro uga, yaiku :

1. Camboran Tunggal, conto : naga+sari dadi nagasari, semat+mendem dadi semarmendem, lsp.

2. Camboran Udhar, conto : bapa+biyung dadi bapa biyung, rina+wengi dadi rina wengi, pager+bata dadi pager bata, lsp.

5. Pangrangkep utawa tembung kang dirangkep, manut wujude kaperang dadi 3 uga, yaiku :

1. Dwi lingga yaiku tembung kang dumasi karana ngrangkep linggane, conto : bocah-bocah, omah-omah, watu-watu, lsp.

2. Dwilingga Salin Swara, yaiku Dwilingga kang kadadeyan sarana ngowahi swara tembung ngarep utawa mburi. Conto : wira-wiri, kolang-kaling, gonjang-ganjing, lsp.

3. Dwipurwa yaiku dwilingga kang dumadi saka tembung kang dirangkep wanda wiwitane, Conto : lilima, tutuku, lelara, leluhur, lsp

4. Dwiwasana yaiku dwilingga kang dumadi saka tembung kang dirangkep wanda wekasane. Conto : cengenges, jegagig, jedhodhog, cengingis, lsp.

***

TEMBUNG-TEMBUNG KRAMA INGGIL

A

akon = dhawuh
aku = dalem
alis = imba
anak = putra
awak = sarira
aweh = caos
ati = manah

B

bapak = rama
bantal = kajang mustaka
bathuk = palarapan
bojo = garwa
bokong = bocong
brengos = rawis

C

cangkem = tutuk
cewok = cawik
cucul = lukar
cukur = paras
cekel = asta

D

dandan = busana
dodot = kampuh
deleng = priksa
dolan = ameng-ameng
driji = racikan

DH

dhadha = jaja
dhemen = rena
dhengkul = jengku

E

eluh = waspa
embah = eyang
embun-bunan = pasundhulan
endhas = mustaka
entut = sarip
Enom = timur

G

gawa = asta, ampil
geger = pengkeran
gelang = binggel
gelem = karsa, kersa
gelung = ukel
githok = gitwa, julukan
glegek = segunen
godhek = athi-athi
guyu = gujeng
gulu = jangga
gusi = wingkisan

I

idep = ibing
idu = kecoh
iket = dhestar
ilat = lidhah
irung = grana
isin = lingsem

J

jaluk = nyuwun
jamu = loloh
janggut = kethekan
jaran = kapal, turangga, titihan
jarit = nyamping
jenat = swargi
jenggot = gumbala
joged = beksa
jupuk = mundhut

K

kalung = sangsangan
kaget = kejot
karep = kersa
kandha = ngendika
kathok = lancingan
kemu = kembeng
kemul = singep
kedhep = kejep
kemben = semekan
kempol = wangkelan
kengken = utusan
kowe = panjenengan
kramas = jamas
kringet = riwe
krungu = midhanget
kuku = kenaka
kuping = talingan

L

lambe = lathi
lanang = kakung
lara = gerah
lek-lekan = wungon
lengen = pamenthangan
lunga = tindak

M

mayar = senggang
manak = mbabar
mangan = dhahar
mari = dhangan
mata = soca, paningal

N

nakoni = ndangu
nesu = duka
nangis = muwun
nunggang = nitih

NG

ngadeg = jumeneng
ngakon = ngutus
ngambung = ngaras
ngandut = mbobot, nggarbini
ngarep = ngarsa
ngenger = ngabdi
ngimpi = nyumpena
nginep = nyare
ngising = bobotan
ngicipi = ngedhapi
ngorok = senggur
nguyuh = turas
ngundang = nimbali

NY

nyekel = ngasta
nyilih = ngampil

O

omah = dalem
ora = boten

P

paidon = pakecohan
pembarep = pembayun
petan = ulik
pijet = petek
pipi = pengarasan
piring = ambengan
prawan = kenya
pundhak = pamidhangan
pupu = wentis
pupuran = tasikan
putu = wayah

R

rai = pasuryan
rambut = rikma
raup = suryan
riyak = jlagra

S

sabuk = paningset
sandhangan = pengagem
sedhih = sengkel
selir = ampeyan
seneng = rena
sikil = sampeyan
sikut = siku
sisi = semprit
srengen = duka
susu = payudara
susur = kembeng

T

takon = ndangu
tangan = asta
tangi = wungu
teka = rawuh
tuku = mundhut
tuma = kitik
turu = sare
turun = tedhak
tunggangan = titihan

***

TEMBUNG ARAN 1 - (Araning Kembang)

Kembang Aren = Dangu
Kembang Blimbing = Maya
Kembang Cengkeh = Polong
Kembang Cubung = Torong
Kembang Dhadhap = Celung
Kembang Duren = Dlongop
Kembang Ganyong = Puspanyidra
Kembang Garut = Grameng
Kembang Gebang = Krandhing
Kembang Gedhang = Tuntut
Kembang Gembili = Seneng
Kembang Jagung = Sinuwun
Kembang Jambe = Mayang
Kembang Jambu = Karuk
Kembang Jarak = Juwis
Kembang Jati = Janggleng
Kembang Jengkol = Kecuwis
Kembang Kacang = Besengut
Kembang Kanthil = Gadhing
Kembang Kapas = Kadi
Kembang Kara = Kepek
Kembang Kecipir = Cethethet
Kembang Kelor = Limaran
Kembang kencur = Sedhet
Kembang Kimpul = Pacal
Kembang Kluwih = Onthel
Kembang Kopi = Blanggreng
Kembang Krambil = Manggar
Kembang Krokot = Naknik
Kembang Lamtara = Jedhidhing
Kembang Lombok = Menik
Kembang Nangka = Angkup
Kembang Nipah = Dongong
Kembang Pace = Nyreweteh
Kembang Pandhan = Pudhak
Kembang Pete = Pendul
Kembang Pohung = Ingklik
Kembang Pring = Krosak
Kembang Randhu = Karuk
Kembang Salak = Ketheker
Kembang So (mlinjo) = Uceng (kroto)
Kembang Suruh = Drenges
Kembang Tales = Pancal
Kembang Tebu = Gleges
Kembang Tela = Jlegor
Kembang Timun = Mantra
Kembang Widara Putih = Rejasa

***

TEMBUNG ARAN 2 - (Araning Godhong)

Godhong aren = dliring
Godhong asem = sinom
Godhong cocor bebek = tiba urip
Godhong dedhang garing = klaras
Godhong dhadhap = tamla
Godhong gebang = kajang
Godhong gedhang enom = pupus
Godhong gedhang tuwa = ujungan
Godhong jambe = precel
Godhong jarak = bledheg
Godhong jarak kebo = lomah-lameh
Godhong jati = jompong
Godhong kacang brol = rendheng
Godhong kacang lanjaran = lembayung
Godhong kates = gapleng
Godhong kecipir = cethithil
Godhong kelor = limaran
Godhong kemladeyan = kumuda
Godhong kluwih = kleyang
Godhong krambil enom = janur
Godhong krambil tuwa = blarak
Godhong lempuyang = lirih
Godhong lombok = sabrang
Godhong mlinjo = eso
Godhong pari = damen
Godhong pring = elar manyura
Godhong randhu = baladewa
Godhong siwalan = lontar
Godhong tales = lumbu
Godhong tebu = momol
Godhong tela = jlegor
Godhong turi = pethuk
Godhong waluh = lomah-lameh
Godhong widara putih = trawas
Godhong wuni = mojar

***

TEMBUNG ARAN 3 - (Araning Pentil)

Pentil asem = cempaluk
Pentil jagung = Janten
Pentil jambe = bleber
Pentil jambu = karuk
Pentil kacang = besengut
Pentil krambil = bluluk, cengkir, degan
Pentil kweni = bandheo
Pentil mangis = blibar
Pentil nangka = babal
Pentil pelem = pencit
Pentil randhu = plencing
Pentil semangka = plonco
Pentil mlinjo = kroto
Pentil timun = serit

Araning isiné Woh

Isi asem = klungsu
Isi duren = pongge
Isi jambe = jebuk
Isi kapas = wuku
Isi kates = trempos
Isi kecipir = botor
Isi kesambi = kecacil
Isi kluwak = pucung
Isi kluwih = bethem
Isi krambil = kenthos
Isi nangka = beton
Isi pelem = pelok
Isi randhu = klentheng
Isi salak = kenthos
Isi sawo = kecik
Isi semangka = kwaci
Isi tanjung = kecik

Araning Woh

Woh aren = kolang-kaling
Woh bengkoang = besusu
Woh Cengkeh = polong
Woh Dhadhap = blendhung
Woh Gebang= klandhing
Woh Gembili = katak
Woh Jambe = jebug
Woh Jati = janggleng
Woh Kantil = handhek
Woh Kelor = klenthang
Woh Kuwek = pocung
Woh Pandhan eri = pandhaga
Woh So = mlinjo
Woh Tal = siwalan
Woh Turi = klenthang
Woh Uwi = katak
Woh Widara putih = anyang

TEMBUNG ARAN 4 - (Araning Anak)

Anak Ngangkrang : kroto
Anak asu : kirik
Anak pitik : kuthuk
Anak babi : gembluk
Anak Anak bandeng : nener
Anak banyak : blengur
Anak bantheng : wareng
Anak Anak baya : krete
Anak bebek : meri
Anak Anak blanak : sendha
Anak munyuk : kowe
Anak bulus : ketul
Anak cacing : lur
Anak cecak : sawiyah
Anak celeng : genjik
Anak coro : cere
Anak dara : piyik
Anak emprit : indhil
Anak gagak : engkak
Anak gajah : bledug
Anak gangsir : clondo
Anak Anak garangan : rase
Anak garengpung : drungkuk
Anak gemak : drigul
Anak glathik : cecrekan
Anak gundhik : laron/rayap
Anak jangkrik : gendholo
Anak jaran : belo
Anak kadhal : tobil
Anak kalajengking : ketupa
Anak Anak kancil : kenthi
Anak kebo : gudel
Anak kemangga : ceriwi
Anak kepik : mreki
Anak kidang : kompreng
Anak kethek : kenyung
Anak Anak Anak kintel : kenthus
Anak kinjeng : senggutru
Anak kodhok : precil
Anak kombang : engkuk
Anak kucing : cemeng
Anak kura : laos
Anak kutuk : kotesan
Anak kwangwung : gendhot
Anak lawa : kampret
Anak lele : jabrisan
Anak lemut : uget-uget
Anak luwak : kuwuk
Anak luwing : gonggo
Anak macan : gogor
Anak manuk : piyik
Anak menjangan : kompreng
Anak menthok : minthi
Anak merak : uncung
Anak sapi : pedhet
Anak singa : dibal
Anak tawon : gana
Anak tekek : celolo
Anak tikus : cindhil
Anak tuma : kor
Anak ula : ucet
Anak urang : grago
Anak wader : sriwet
Anak walang : dhogol
Anak warak : plencing
Anak wedhus : cempe
Anak welut : udhet
Anak yuyu : beyes

Kajabel saka buku Sekar Rinonce karangan W. Purwaka dkk

***